Kritisk tillit til journalistikk

Vert du ofte irritert over ting du ser og høyrer i media? Slik irritasjon kan nokon gonger vera vag og retningslaus, andre gonger er den uttrykk for aktiv mistillit. Du bør kanalisera irritasjonen din i ei konstruktiv retning, og dette essayet syner fram ein muligheit.

Media pro­du­se­rer ein ver­ke­leg­heits­ef­fekt gjen­nom alle sine opp­slag og repor­ta­sjar, og gjen­nom sine san­se­lege for­mer. Men bor­ga­rane bør ikkje utan vidare ten­kja at denne verda er ver­ke­leg, slik som det du kan sjå og høyra direkte. Tvert imot må me vera vakt­same over­for jour­na­lis­tiske media slik me er over­for dei fleste andre kref­tene i samfunnet. Ingen andre kan ta ansvar for kor­leis du for­står ting, og du bør for­stå dei uti­frå din kvar­dag, i ditt sosiale stra­tum og uti­frå dine poli­tiske haldningar. Men det er eit krav til, nem­leg at du ikkje berre føyer deg inn i den kon­ven­sjo­nelle hald­ninga, med faste for­mu­le­rin­gar og faste syndebukkar. Ei slik hald­ning kan kal­last «å ha kri­tisk tillit».

Sam­funns­opp­drag, skep­sis og forvirring
Ter­ren­get er for­vir­rande. Sam­stun­des som me for­bin­der til­lit med noko grunn­leg­gande posi­tivt, går jour­na­lis­tik­kens sam­funns­opp­drag ut på å setja dei rådande til­lits­for­holda i tvil. Per­son­lege til­lits­for­hold treng nem­leg ikkje all­tid vera gode for sam­fun­net. Dei kan vera ego­is­tiske, og skjula kame­ra­deri og intern makt­mis­bruk i sen­trale insti­tu­sjo­nar. Jour­na­lis­tik­ken har difor ikkje som sam­funns­opp­drag å inn­gje til­lit så mykje som å inspi­rera bor­ga­rane til å vera skep­tiske mot tvil­same alli­an­sar. Natur­leg nok er jour­na­lis­tik­ken sjølv ei av dei mak­tene som kan mis­bru­kast, og der­med vert det slik at sam­stun­des som den inspi­re­rer til sam­funns­kri­tikk, så må den møtast med skep­sis. For­hol­det mel­lom posi­tiv og nega­tiv varie­rer heile tida, og dét gjer at bor­ga­ren må vera vakt­sam mot media heile tida.

Det vert sta­dig gjort målin­gar av bor­ga­rane sin til­lit til jour­na­lis­tikk, politi, læra­rar og andre yrkes­grup­per og insti­tu­sjo­nar i sam­fun­net. I mai 2014 pre­sen­terte Dinamo PR si årlige til­lits­un­der­sø­king gjen­nom­ført av ana­lyse­by­rået YouGov. Her kom det fram at 60 pro­sent av alle nord­menn har til­lit til at myn­dig­hei­tene hand­lar til sam­fun­nets beste, mens 57 pro­sent har til­lit til at fri­vil­lige orga­ni­sa­sjo­nar gjer det. Til­li­ten til at media har ei sam­funns­nyt­tig rolle er berre på 35 pro­sent, og for nærings­li­vet er den 33 pro­sent. Men kva betyr til­lit i dette til­fel­let? Dei infor­man­tane som sva­rer posi­tivt, sto­ler på at det som vert pub­li­sert i jour­na­lis­tiske medier er sant, og at det som vert pub­li­sert er rele­vant for sam­fun­net og ein sjølv.

Men det er endå meir inter­es­sant å ta for seg dei 65 pro­sent som sva­rer nega­tivt på spørs­må­let om til­lit til jour­na­lis­tikk. Dei har ei eller anna form for mis­nøye, tvil, mis­til­lit eller kva slags ord ein ville velja. Dei har nok ulike gra­der av bevisst­heit om skep­sis, men har ikkje nød­ven­dig­vis for­mu­lert den tyde­leg. Eg mis­ten­kjer at folk er svært for­virra i sine kjens­ler over­for media, og at dei har vans­ke­leg for å setja ord på ting. Dette essayet er difor meint å ha ein tera­peu­tisk funk­sjon, der lesa­ren vona­leg får nye knag­gar å henga frust­ra­sjo­nen på, og kana­li­se­rer den inn i ei form for for­stå­ing. Mis­til­lit kan omset­jast til kri­tisk tillit.

Mot slut­ten dis­ku­te­rer eg også ein meir pro­ble­ma­tisk rela­sjon, nem­leg dei til­fella der folk har grunn­gje­ven mis­til­lit til media, og der det ikkje er moge­leg eller yns­kje­leg å utvisa kri­tisk til­lit. I 2011 vart det avslørt at News of The World dreiv med hem­me­leg avlyt­ting; denne avslø­ringa førte til ein akutt og uopp­ret­te­leg mis­til­lit til redak­sjo­nen, og avisa vart lagt ned kort etterpå.

Til­lits­te­ori og media
No skal eg gå meir sosio­lo­gisk til verks, og defi­nera feno­me­net til­lit i for­hold til per­sonar og insti­tu­sjo­nar i media, blant anna med hjelp frå Skir­bekk og Gri­men Til­lit i Norge (2012). Der­etter nyt­tar eg denne teorien på jour­na­lis­tiske medium og den gene­relle medie­si­tua­sjo­nen i Noreg i 2014, og går gjen­nom sunne og usunne grun­nar til ikkje å stola for mykje på journalistikken.

Presse og media er ein stor sak i sam­fun­net. Media er men­nes­kas vik­ti­gaste verk­tøy til å for­stå kvar­andre og sam­fun­net me lever i, og til å for­stå vår eiga rolle som del­ta­kar i denne gal­ska­pen. I tusen­vis av år har avan­serte sig­nal­sys­tem vore i bruk for kom­mu­ni­ka­sjon, og dei har sine eigne san­se­lege og tek­niske sær­trekk. Dei har også eit insti­tu­sjo­nelt aspekt, med ulike nor­mer og reg­lar. Det er eit stort sosio­lo­gisk land­skap med alt frå her­me­neu­tikk til ratio­nal choice-teori, og det spen­ner frå Jon Elster til Bruno Latour.

Mediene er ein alvor­leg sak fordi det ikkje er garan­tert at kom­mu­ni­ka­sjo­nen er god, sjølv om det vert sta­dig meir av den. Det er til dømes ikkje inn­ly­sande at dei digi­tale mediene har gjort oss til betre men­neske enn me ville vore utan dei. Ein av dei store frust­ra­sjo­nane i folks kvar­dag, og som kan utløysa alt frå raseri­an­fall til ugjen­nom­tenkt rasisme, er nett­opp kjensla av at kom­mu­ni­ka­sjons­hand­linga er ein eksis­ten­si­ell byrde i sta­den for å vera ein effek­tiv for­mid­lings­ka­nal for nyhei­ter og anna nyt­tig stoff.

Det har vore mykje snakk om til­lit i den offent­lege debat­ten dei siste åra. Då dreier det seg ofte om gra­den av det sosio­lo­gen Rus­sell Har­din (2006: 2) kal­lar «coope­ra­ti­ve­ness» eller sam­ar­beids­vilje. Riks­syn­sa­rane er bekymra for at folk får svekka til­tru til helse­by­rå­kra­tiet etter Ahus-skandalen, og ikkje sto­lar på at poli­tiet tak­lar ein lik­nande ter­ror­ak­sjon som 22. juli, og hel­ler ikkje sto­lar på retts­psy­kia­trien len­ger. Med min­kande til­lit vil me få eit far­le­gare og meir bru­talt sam­funn. Det vert fleire tvis­tar, fleire advo­ka­tar og eit mykje meir tung­vint liv.

Men så gale er det ikkje. Redak­tø­r­ane av Til­lit i Norge skriv: «Det høye til­lits­ni­vået er den vik­tigste for­kla­rin­gen på at vel­ferds­sta­tene kan være så omfat­tende som de er» (2012: 16). For­fat­ta­rane viser at til­li­ten vår fak­tisk er sterk både til per­sonar rundt oss, og over­for stat­lege insti­tu­sjo­nar. Sosio­log Dag Wol­le­bæk & co stu­derte den gene­ra­li­serte til­li­ten før og etter 22. juli. På kort sikt med­førte ter­ro­ren ein tyde­leg auke i til­lit i alle sam­funns­grup­per. Ter­ro­ren fun­gerte sam­lande i sta­den for split­tande, og bidrog til å dempa utvik­linga av frykt. Haus­ten 2012 var til­li­ten på same høge nivå som før 22. juli (Wol­le­bæk et al. 2012).

Skil­jet mel­lom per­son­til­lit og institusjonstillit
Eg vil i fram­hal­det skilja mel­lom to nivå av til­lit; per­son­til­lit og insti­tu­sjons­til­lit. Me har eit omgreps­pro­blem på norsk, fordi me ikkje har noko etab­lert skilje mel­lom ven­din­gar som ha til­lit til, lita på, stola på eller ha til­tru til. I kvar­dags­språ­ket betyr dei omtrent det same, og kan bru­kast på alle slags gjen­stan­dar for tillit.

Skil­jet mel­lom å for­holda seg til insti­tu­sjo­nar eller per­sonar kjem mykje betre fram i engelsk­språk­leg fag­lit­te­ra­tur. Der har dei eit skilje mel­lom orda «con­fi­dence» og «trust» som me ikkje har på norsk. «Con­fi­dence» er knytt til sta­bile og føre­sei­e­lege for­hold, medan «trust» er knytt til risiko­fylte, uføre­sei­e­lege og oftast ganske per­son­lege for­hold. Vi har «con­fi­dence in insti­tu­tions» og «trust in per­sons». Blant teo­re­ti­ka­rar som ope­re­rer med dette skil­jet finn me filo­so­fen Niklas Luh­mann (1979) og sosio­lo­gen Adam Selig­man (1997). Den omtalte boka Til­lit i Norge intro­du­se­rer skil­jet i for­or­det, og det vert brukt noko­lunde sys­te­ma­tisk etterpå.

Eg vil bidra til å etab­lera skil­jet mel­lom insti­tu­sjons­til­lit og per­son­til­lit i norsk til­lits­te­ori, men eg er ikkje nøgd med dei omgrepa me har funne på så langt. Eg håpar å finna noko som beskriv opp­le­vinga av til­li­ten meir nyan­sert, for no vert jo ordet «til­lit» brukt i begge til­felle. Der er «con­fi­dence» og «trust» mindre forvirrande.

Per­son­til­lit (trust) er ein rela­sjon der du aksep­te­rer å vera sår­bar for andre men­neske sine hand­lin­gar i for­hold til eit visst utkome. Luh­mann opp­fat­tar «trust» som vil­lig­heit til å risikera noko, og dette gjeld for både gje­va­ren og mot­ta­ka­ren av til­lit (Luh­mann 1979: 69). Her vert avgjerda om å vera til­lits­full gjort bevisst, uti­frå ein eva­lu­e­rings­skala for kva slags gode kva­li­te­tar det er rime­leg å til­legga andre aktø­rar. Du sto­lar på at bror din vil hjelpa deg med eit naud­lån for å dra til Syden, men ville ikkje spurt ein kol­lega. Folk er meir bevisste på slike nære rela­sjo­nar enn rela­sjo­nen til institusjonar.

Fors­ka­rane Wiese et al. (2011) har vist at folk si opp­fat­ning av nær­leik til ein viss per­son er den vik­ti­gaste fak­to­ren for å bestemma om me kan stola på denne per­sonen. Der­som me føler oss like nært knytt til to per­sonar der den eine er fami­lie og den andre ikkje, vil me vera meir til­bøye­lege til å stola på familiemedlemmen.

Insti­tu­sjons­til­lit (con­fi­dence) er ein føre­sei­e­leg rela­sjon basert på tid­le­gare erfa­ring med at ting går som dei skal. Gid­dens (1990) skriv at det er gode grun­nar til å stola på abs­trakte sys­tem som ’pen­gar’. Folk kan vera nes­ten sikre på at eit visst utkome vert rea­li­sert, til dømes at mini­ban­ken fak­tisk gir ut pen­gar når du vert regist­rert med eit kontotrekk.

Visse for­hold er sta­bile og vert haldne ved like kon­ti­nu­er­leg, og det er ikkje grunn til å reflek­tera over risiko i kvart enkelt til­felle. Harald Gri­men seier, sitat: «Gode insti­tu­sjo­ner gjør det for­nuf­tig for men­nes­ker å unn­late å ta visse for­holds­reg­ler, som det ellers ville ha vært rasjo­nelt for dem å ta» (Gri­men 2012: 89). Når det gjeld fly­to­get i Oslo er insti­tu­sjons­til­li­ten tyde­leg­vis svært høg, for det kom øvst på ei «omdømme­må­ling» no nyleg.

Her pas­sar også omgre­pet «gene­ra­li­sert til­lit» godt inn. På fly­plas­sen treng du kan­skje å spørja ein med­pas­sa­sjer om å passa på kof­fer­ten din mens du er ein rask tur på toa­let­tet. Er det nokon her du kan stola på? Jo meir gene­ra­li­sert til­lit det er i sam­fun­net, jo større sjanse er det for at du spør nokon. Gene­ra­li­sert til­lit lik­nar mest på det som eg her kal­lar institusjonstillit.

Ana­ly­sen byr­jar med ein klas­sisk sam­funns­vit­skap­leg fire­felt­sta­bell der eg skil mel­lom sunn og usunn mis­til­lit, og skil mel­lom å retta denne hald­ninga mot enten insti­tu­sjon eller per­son. Då vert tabel­len slik:

Eg vil bruka tabel­len til å halda orden på argu­men­ta­sjo­nen vidare her. I bok­sane har eg plas­sert åtferds­ty­par som kor­re­spon­de­rer med den typen til­lit og mis­til­lit eg påpei­kar i for­hold til journalistikken.

Kri­tisk tillit
Det finst klart posi­tive grun­nar til ikkje å stola på jour­na­lis­tik­ken. Viss jour­na­lis­tik­ken set til­lits­for­holda sys­te­ma­tisk i tvil, vil dei kunna avsløra kame­ra­deri og makt­mis­bruk i sen­trale insti­tu­sjo­nar. Den vil vera far­leg for makt­mis­bru­ka­rar. Slik sett har ikkje jour­na­lis­tik­ken som sam­funns­opp­drag å alli­era seg med andre aktø­rar for å inspi­rera til til­lit, men å vera så kri­tisk at den hel­ler inspi­re­rer til vakt­semd mot sjølv å handla i strid med nor­mer og reglar.

Opp­dra­get går ut på å for­telja san­nin­gar som kan vera svært ube­ha­ge­lege, og som vil skapa sterk gjen­si­dig for­sik­tig­heit, kan­skje også direkte kon­flikt, mel­lom ein redak­sjon og dei berørte par­tane. Mang ein bedrifts­leiar på Vest­lan­det har lagt Ber­gens Tidende for hat etter avslø­rande opp­slag. Alle dei utru­leg mange tinga som er sanne kan i prin­sip­pet for­mid­last på ein legi­tim måte av jour­na­lis­tik­ken. San­ning er jour­na­lis­tik­kens fremste våpen i avslø­ringa av kref­tene som svek­kjer demokratiet.

Difor er det gode struk­tu­relle grun­nar til ikkje å ha til­lit til jour­na­lis­tar. Der­som du er i posi­sjon til å stola på at media tryk­ker saker slik du vil, så er jour­na­lis­tik­ken inha­bil eller direkte kor­rupt, og du sjølv like så. Vakt­semd eller usik­ker­heit hjå mek­tige aktø­rar er eit kva­li­tets­teikn i seg sjølv.

Dags­or­den­funk­sjo­nen er ei vik­tig side ved medias makt. Media bestem­mer ikkje kva folk skal meina, men dei bestem­mer kva folk skal meina noko om. Redak­sjo­nen ten­kjer: Kva bør den poli­tiske offent­leg­heita verta opp­lyst om i dag? Det gamle slag­or­det «All the news that’s fit to print» er reklame for avisa si gode dømme­kraft og ansvar­lege hald­ning. Media set dags­or­den for kvar­dags­de­bat­ten heime i sto­vene, sær­leg når det gjeld nyhei­ter. Media bestem­mer i rea­li­te­ten kva det vil seia å vera ein opp­da­tert bor­gar. Poli­ti­ka­rar og andre fram­skotne aktø­rar er endå meir påverka av dags­or­den­makta. Dei får ofte sine stra­te­giske val bestemt av emne­vala og vink­lin­gane som vert gjort.

Makta til å setja dags­or­den for offent­leg debatt har vore i mediene sine hen­der i fleire hundre år. Jour­na­lis­tar og redak­tø­rar fekk etter­kvart så stor inn­fly­telse at dei blei opp­fatta som ei fjerde stats­makt. Dei over­va­kar dei tre stats­mak­tene regje­ring, stor­ting og dom­sto­lar på vegne av sivil­sam­fun­net. Me har vorte opp­lærde til å tru at mediene si dags­or­den­makt er noko natur­leg og sjølv­sagt, men det er berre på grunn av deira til­sva­rande kri­tiske rolle at dei for­te­ner denne makta. Det er bra at mediene har denne for­plik­tinga på san­ning. John Dewey har prisa den, og Wal­ter Lipp­mann endå meir. Kri­tisk jour­na­lis­tikk er eit gode fordi den føre­byg­ger makt­mis­bruk i alle sek­to­rar av sam­fun­net, og sør­gjer for at moralsk svake men­neske jam­leg vert reinska ut av statsapparatet.

Det er natur­leg at eg også tar inn enkelt­per­sonane i denne ana­ly­sen, og ikkje berre snak­kar om det prin­si­pi­elle. Kvar jour­na­list er jo eit men­neske av kjøt og blod, med høg eller låg utdan­ning, sterk eller svak moral, og med ulik utstrå­ling, integri­tet, og så bort­et­ter. Dette er ein emo­sjo­nell dimen­sjon som påver­kar oss alle i opp­byg­ginga av tillitsbånd.

Integri­tet. Det vik­tige er at desse per­sonane deler jour­na­lis­tik­kens ver­diar. Då går det an å ha kri­tisk til­lit til per­sonar som arbei­der inna­for jour­na­list­yr­ket. Den gode jour­na­lis­ten opp­fat­tar makta si som ein per­son­leg kva­li­tet. Det er eg som har denne kunn­ska­pen, og denne kom­pro­miss­løysa og integri­te­ten, og eg utfø­rer funk­sjo­nen min i sys­te­met på ein spe­si­elt god måte.

Jour­na­lis­tar har inn­fly­telse over sosiale og poli­tiske stem­nin­gar i pub­li­kum­met sitt nett­opp på grunn av per­son­leg­do­men sin. Dei har denne makta, sjølv om dei er under­lagt ein streng redak­sjons­sjef, og sjølv om all­slags kon­ven­sjo­nar kan gjera hand­lings­rom­met avgrensa. Jour­na­lis­tar har stor makt anten dei veit om det eller ikkje, og om dei bryr seg eller ikkje. Nokon lever så intenst i denne rolla at dei ikkje ser makta si, og der­med endar opp med å mis­bruka henne. Dei som held maska i ei offent­leg rolle av denne typen er van­leg­vis for­nuf­tige folk med integri­tet. Ingen nemnde, ingen gløymde.

Prin­sipp­fast. Denne typen jour­na­list tonar bevisst ned det fak­tum at han har makt. Det ved­kjem ikkje saka. Han er ein dyk­tig avslø­rar, og skriv sjel­dan noko feil. Og same kva som skjer som føl­gje av jour­na­lis­tik­ken hans, bekla­gar han aldri noko. Kvar gong han får kri­tikk eller trus­lar om søks­mål, viser han til ytrings­fri­do­men, og redak­sjo­nen sine advo­ka­tar går i stri­den for han. Så lenge målet er hei­lagt, må ein også tola nokre våde­skot mot uskuldige.

Ideo­lo­gisk. Den ideo­lo­giske eller idea­lis­tiske jour­na­lis­ten er enklare å for­stå seg på. Han driv poli­tisk kri­tikk mot sty­res­mak­ter og andre mek­tige aktø­rar, sys­te­ma­tisk og med eit jamt trykk. Han trur så sterkt på saka at han set til side alle andre omsyn. Den ideo­lo­giske jour­na­lis­ten bru­kar mediet som verk­tøy eller brekk­stong til å få ei løy­sing på eit poli­tisk pro­blem. Han nærer ikkje uri­me­leg til­lit til nokon aktørar.

Mis­til­lit
Det jour­na­lis­tiske fel­tet har nær omgang med dei mak­tene den er sett til å over­vaka, og vert no til dags i stor grad eigd av tunge mark­nads­ak­tø­rar som Schib­sted, Ame­dia, Egmont, etc. Viss redak­sjo­nen har tette rela­sjo­nar til vik­tige insti­tu­sjo­nar i sam­fun­net så vat­nar den ut si fremste kjelde til tru­verde, nem­leg det (prin­si­pi­elt) kom­plette frå­ve­ret av tillitsrelasjonar.

Eksem­pe­let med News of the World viser kor­leis det kan opp­stå akutt mis­til­lit hvis bor­ga­rane opp­fat­tar at ei medie­verk­semd bryt med den moralske hald­ninga som er føre­sett i sam­funns­opp­dra­get. Her er det lite å repa­rera, og vans­ke­le­gare å kana­li­sera den nega­tive ener­gien i posi­tiv retning.

Rå mark­nads­ka­pi­ta­lisme. Det er store pen­gar knytt til medie­verk­semd. Det har både TV 2, VG, Google og Face­book til dømes nytt godt av. Det finst ingen meis­ter­hjerne som trek­kjer i trå­dane, berre mark­nad, aktua­li­tet og inter­teks­tua­li­tet i ei hys­te­risk blan­ding. Desse ukon­trol­ler­bare trekka gjer at mediene vert dår­le­gare verk­tøy enn dei kunne vore.

Kapi­ta­lis­men gjev ikkje grunn­lag for kri­tisk til­lit, men er ein slags med­født ska­vank ved den jour­na­lis­tiske insti­tu­sjo­nen. Den bri­tiske medie­fors­ka­ren Colin Sparks seier at «you can’t tame the tiger» og Paul Bjerke seier at du ikkje må verta for­bausa over at tige­ren har stri­per. Tige­ren bra­sar gjen­nom jun­ge­len utan ret­ning eller strategi.

Nokon vil meina at det også er posi­tivt at medie­verk­semd gjev grunn­lag for store pen­gar og sen­tra­li­sert makt. Det til­let mediene å bygga opp sterke insti­tu­sjo­nar som ikkje så lett let seg pressa av dei endå mek­ti­gare aktø­r­ane dei skal over­våka. Ein kan frykta kva som vil skje der­som dei store avi­sene går duk­ken og me får eit myl­der av mindre redak­sjo­nar i sta­den­for. Det beste er ei blan­ding av eigar­for­mer, med både børs­no­terte sel­skap, lisens­fi­nan­sie­ring, filantrop-finansiering og familieselskap.

Man­gel på rele­vans. Paul Bjerke (2013) pei­kar på at engelske aviser bru­kar store jour­na­lis­tiske res­sur­sar på ting som har liten sam­funns­mes­sig rele­vans. Det kan vera ei grun­dig og kost­bar grave­stu­die som avslø­rer at fot­ball­spe­lar X har vore utru med kona til fot­ball­spe­lar Y. Då vert dei jour­na­lis­tiske res­sur­sane heilt klart brukt på feil ting.

Man­gel på dia­log. Mediene kan gjera ein van­leg til­sko­dar til ein aktiv del­ta­kar ved hjelp av tovegs­me­dia som SMS, e-post, chatte­si­der, inn­rin­ging, debatt­pro­gram og lik­nande. Men inter­ak­sjon vert i liten grad brukt til å for­betre dia­lo­gen mel­lom heim og offent­leg­heit. Inter­ak­sjo­nen vert i hovud­sak brukt til kon­kur­ran­sar, avstem­min­gar og andre kom­mer­si­elle for­mat, og har som føre­mål at sta­sjo­nen skal kunne tena mest mog­leg pen­gar. Den eks­pert­ba­serte offent­lege debat­ten er ikkje mykje betre. Her er det ei ende­laus ritu­ell posi­sjo­ne­ring der ingen av syn­sa­rane skif­tar stand­punkt, men blir meir og meir kjente for stand­punk­tet sitt. Slike for­mat har hel­ler ikkje ein spe­si­elt posi­tiv inn­verk­nad på den offent­lege sam­ta­len. Redak­sjo­nar som lever av å føre offent­lege sam­ta­lar må streva etter å finna fram til gode pro­se­dy­rar, og prøva å laga god kommunikasjon.

For svak audio­vi­su­ell rea­lisme. Jour­na­lis­tik­ken er så hardt redi­gert at det er vans­ke­leg å kjenna igjen røynda slik me ser den omkring oss til dag­leg. Me skjø­nar mykje fordi me er vel­sku­lerte i mediet sine eigne kon­ven­sjo­nar, og tak­lar både høg klippe­rytme og soundbite-redigering. Men dette er ikkje røynda utan­for vin­dauga, det er røynda inne i media. Ting vert ikkje for­midla på ein måte som er rele­vant for folks sosiale og poli­tiske kvardag.

Igjen må me hugsa den meir emo­sjo­nelle rela­sjo­nen til men­neske av kjøt og blod, jour­na­lis­tik­kens ster­kaste iden­ti­tets­mes­sige fak­tor. Det går an å skilja mel­lom fleire for­mer for usunn mis­til­lit; ei sni­kande kjensle av at sam­fun­net ikkje fun­ge­rer som det bør, og at nett­opp desse folka har ein del av skulda for det.

Eigen­in­ter­esse. Mis­til­lit kan skul­dast arro­ganse, eigen­in­ter­esse eller ned­la­ten­heit. Slike dår­lege eigen­ska­par visar igjen i skrift og på TV, og ska­par eit kon­stant til­lits­pro­blem. Jour­na­lis­ten og pro­gram­leia­ren er flink fram­for kamera, og gjer seg til eit anker­feste for iden­ti­fi­ka­sjon og beund­ring. Men har han gjort seg for­tent til dét på bak­grunn av livet utan­for mediene? Tja. Enkelt­per­sonar blant jour­na­lis­tane har til dels lågt tru­verde og driv uhemma til­freds­stil­ling av sine eigne mate­ria­lis­tiske behov. Slapp åtferd gjev bor­ga­ren eit nega­tivt inn­trykk av jour­na­lis­tik­ken, og dét kan for­sterka ei vag opp­fat­ning av at andre trekk også er nega­tive. Då vert det ein vond spi­ral av dår­leg renommé for både per­son og institusjon.

Byrå­kra­tisk, verdi­blind pro­fe­sjo­na­li­tet. Jour­na­lis­tane sin sta­dig aukande pro­fe­sjo­na­li­tet gjer at ein heil gene­ra­sjon jour­na­lis­tar er sosia­li­serte inn i ei åtferd utan poli­tiske ideo­lo­giar, og utan andre ideal enn å laga gode pro­gram og gode artik­lar. Alle er sofis­tar! Denne prag­ma­tis­men vert følgt av ein funk­sjo­nær­men­ta­li­tet. Redak­sjo­nen kan verta sløva av det rutine­mes­sige i arbei­det sitt. Viss noko går gale, ligg ansva­ret hjå redak­tø­ren, som også har funk­sjo­nær­men­ta­li­tet og rap­por­te­rer vidare til eiga­rane, som for­kla­rer alt som ein nød­ven­dig kon­se­kvens av mark­nads­lo­gik­ken. I ver­ste fall appel­le­rer dei samla til ytrings­fri­do­men og ansva­ret som den fjerde stats­makta, og vat­nar ut for­hol­det til ideo­logi, poli­tikk og mark­nad. Der­som det ikkje er noko ret­ning, så er det hel­ler ikkje nokon grunn til å anta at funk­sjo­nen deira er posi­tiv for samfunnet.

Oli­garki. Det finst ein eks­klu­siv krets av folk som sty­rer dei insti­tu­sjo­nane som set dags­or­den, og dei beskyt­tar sine makt­mid­lar og for­sø­ker å utvida rek­kje­vidda si. Dette gjeld aksje­ei­ga­rar, styre­med­lem­mer, medie­råd­gi­va­rar, spin doc­tors, kjen­di­sar, reklame­folk, PR-folk og lob­by­is­tar. Alle desse yrkes­grup­pene er opne for over­gan­gar, og kar­rie­ren kan byrja på ein stad og slutta ein heilt annan stad. Det dei treng for å komma vidare er at media sin domi­nans i sam­fun­net vert opp­rett­hal­den, og man­gel på innsyn.

Kon­klu­sjon: Vêr vaktsam!
Rundt 65 pro­sent av folke­set­na­den i Noreg har ikkje til­lit til at jour­na­lis­tik­ken har ei sam­funns­nyt­tig rolle, og eg har for­søkt å tolka kva dette kan skul­dast. Eg har for­mu­lert ei hugse­liste over trekk ved jour­na­lis­tik­ken som bør møtast med kri­tisk til­lit, og nokre punkt som kan føra til uopp­ret­te­leg mistillit.

Bor­ga­ren er ikkje ein uskul­dig tredje­part i offent­leg­heita. Det er ei for­dømt plikt for bor­ga­ren å ha ei kon­struk­tiv til­nær­ming til makta frå media, og sjølv gjera sitt beste for at offent­leg­heita kan fun­gera godt. Der­som bor­ga­ren vert meir med­vi­ten på grun­nane til sin eigen skep­sis, kan dei nega­tive kjens­lene omset­jast til noko meir kon­struk­tivt, nem­leg ei kon­ti­nu­er­lig vur­de­ring av til­lits­ver­dig­heita til mediene. Det er berre du sjølv som kan iden­ti­fi­sera det som er sant og rele­vant. Ingen andre kan ten­kja for deg! Vêr vaktsam!

Lit­te­ra­tur­liste
Bis­gaard, Anders B. (2014) «Dinamo PR vur­de­rer nav­ne­end­ring», i Kam­panje 27. mai 2014.
Bjerke, Paul (2013) «Et for­svar for papir­avisa» i Klasse­kam­pen 10. mai 2013.
Enjol­ras, B., Karl­sen, R., Steen-Johnsen, K. og Wol­le­bæk, D. (2013) Liker – liker ikke. Sosiale medier, sam­funns­en­ga­sje­ment og offent­lig­het. Oslo: Cap­pe­len Damm Aka­de­misk.
Gid­dens, A. (1990) The Con­se­quen­ces of Moder­nity. Cam­bridge: Polity Press
Gri­men, Harald (2009) Hva er til­lit. Oslo: Uni­ver­si­tets­for­la­get.
Gri­men, Harald (2012) «Gode insti­tu­sjo­ners betyd­ning for til­lit», i Skir­bekk, H. og Gri­men, H. (2012) Til­lit i Norge. Oslo: Res Pub­lica.
Har­din, Rus­sell (2006) Trust. Cam­bridge, UK: Polity Press.
Luh­mann, N. (1979) Trust and Power. New York: John Wiley.
Selig­man, A. B. (1997) The Pro­blem of Trust. Prin­ceton: Prin­ceton Uni­ver­sity Press.
Skir­bekk, H. og Gri­men, H. (2012) Til­lit i Norge. Oslo: Res Pub­lica.
Wiese, Jason, Pat­rick Gage Kel­ley, Lor­rie Faith Cra­nor, Laura Dab­b­ish, Jason I. Hong, John Zim­mer­man (2011) Are you close with me? Are you nearby?: investi­ga­ting social groups, clo­se­ness, and wil­ling­ness to share. Ubi­comp 2011: 197–206.
Wol­le­bæk, Dag, Ber­jard Enjol­ras, Kari Steen-Johnsen og Guro Øde­gård (2012) «Til­lit i Norge etter 22. juli», i Skir­bekk, H. og Gri­men, H. (2012) Til­lit i Norge. Oslo: Res Publica.